پوکی استخوان یا استئوپروز Osteoporosis به معنی کم شدن تراکم استخوان است که بدنبال آن قدرت استخوان کم شده و شکننده می شود .شکننده شدن استخوان موجب افزایش احتمال بروز شکستگی در آن می شود. پوکی استخوان معمولاٌ بتدریج پیشرفت میکند و هیچ علامتی از خود بروز نمی دهد تا وقتی که شکستگی بوجود میاید.
پوکی استخوان یا استئوپروز میتواند در هر استخوانی از بدن ایجاد شود ولی معمولا در ستون مهره، لگن، مچ دست و دنده ها بیشتر دیده میشود.

پوکی استخوان (osteoporosis) ساختار و استحکام استخوان‌ها را تحت تاثیر قرار داده و احتمال شکستگی را به‌ویژه در ستون فقرات، استخوان لگن و مچ افزایش می‌دهد. این بیماری بیشتر در زنان پس از یائسگی رواج دارد؛ اما سیگار کشیدن و رژیم غذایی ضعیف هم خطر ابتلا را افزایش می‌دهند و معمولا نشانه‌ی ظاهری آشکاری ندارد.

لازم است ابتدا در مورد ساختار استخوان توضیحاتی بدهیم:

بافت استخوان از دو قسمت تشکیل شده است:

1-یک داربست سه بعدی شبکه مانند از جنس پروتئین که به آن ماتریکس میگویند
2-رسوب کلسیم بر روی این داربست پروتئینی در قالب مولکول های هیدروکسی آپاتیت

بافت استخوانی بدن مرتبا توسط سلول های خورنده ای که به اسم استئوکلاست مشهور هستند جذب شده و در همان حال استخوان جدید توسط سلول های استئوبلاست بر روی آن جایگزین میشود. به این ترتیب بافت همه استخوان های بدن مرتبا در حال نو شدن است.

در سنین بچگی و جوانی ساخته شدن بیش از جذب شدن است ولی در سنین بالا بیش از اینکه استخوان ساخته شود جذب می شود ولی حتی در شدیدترین حالات پوکی استخوان، بدن از ساخت استخوان جدید دست نمی کشد و فقط مقدار آن کم میگردد. بیشترین مقدار تراکم استخوان در حدود سن بیست سالگی است.

 

هورمون های بدن بر روی پدیده جذب و تولید مداوم استخوان تاثیر دارند. مهمترین هورمون های تاثیرگذار در این روند، هورمون زنانه استروژن و هورمون مردانه تستوسترون و هورمون پاراتیروئید است.

در این بین استروژن بیشترین تاثیر را دارد. زمینه های ژنتیکی و تفاوت های فردی هم در جذب و تولید استخوان و در نتیجه نهایی آن یعنی قدرت و تراکم استخوان تاثیرگذار است.

در سراسر جهان، پوکی استخوان سالیانه موجب بیش از ۸/۹ میلیون شکستگی می‌شود. برآورد شده‌ است که در کل جهان چیزی حدود ۲۰۰ میلیون زن دچار پوکی استخوان هستند. پیش‌بینی می‌شود که تا سال ۲۰۵۰ در مقایسه با سال ۱۹۹۰، میزان شکستگی در استخوان لگن در اثر پوکی استخوان ۳۱۰ درصد در مردان و ۲۴۰ درصد در زنان افزایش پیدا کند. در ایران در سال ۲۰۱۰ تعداد ۵۰ هزار مورد شکستگی لگن گزارش شد و پیش‌بینی شده‌ است این رقم در سال ۲۰۲۰ به ۶۲ هزار برسد. پوکی استخوان و استئوپنی از مشکلات رایج در میان ایرانیان دارای سن بیش از ۳۰ سال است. افزایش روند این بیماری در سال‌های اخیر نشان‌دهنده‌ی بروز یک مشکل سلامتی بحرانی در مردم ایران در آینده‌ای نزیک است. اگرچه به‌علت عدم هماهنگی بین نتایج مطالعات مختلف، برآورد میزان دقیق شیوع این بیماری در جمعیت ایران ممکن نیست. استئوپنی چیزی شبیه مرحله میانی استخوان‌های سالم و استخوان‌های دچار پوکی استخوان یا همان مرحله‌ی پیشگام پوکی استخوان است. در وضعیت استئوپنی استخوان‌ها از حالت طبیعی ضعیف‌تر هستند؛ ولی هنوز به حدی نرسیده‌اند که مثل حالت پوکی استخوان به راحتی دچار شکستگی شوند.

پوکی استخوان چه زمانی اتفاق می افتد؟

پوکی استخوان زمانی اتفاق می‌افتد که تراکم استخوان کاهش پیدا می‌کند و بدن به اندازه‌ای که قبلا استخوان تولید می‌کرد، دیگر استخوان تولید نکند. این مشکل می‌تواند هم مردان و هم زنان را تحت تاثیر قرار دهد؛ ولی احتمال بروز آن در زنان بعد از یائسگی به‌علت کاهش ناگهانی در هورمون استروژن، هورمونی که به‌طور طبیعی در برابر پوکی استخوان محافظت می‌کند، بیشتر است. با ضعیف‌تر شدن استخوان‌ها، احتمال شکستگی آن‌ها در نتیجه‌ی افتادن یا حتی یک ضربه‌ی کوچک بیشتر می‌شود.

پوکی استخوان به‌معنای استخوان‌ متخلخل است؛ استخوان‌ها ضعیف‌تر می‌شوند و خطر شکستگی به ویژه در استخوان لگن، ستون فقرات و مچ‌ها بیشتر می‌شود. بافت استخوانی به طور پیوسته در حال بازسازی است و استخوان‌های جدید، جایگزین استخوان‌های قدیمی و آسیب‌دیده می‌شوند. از این راه بدن ساختار و تراکم استخوان را حفظ می‌کند. تراکم استخوان در حدود ۲۵ تا ۳۰ سالگی در بیشترین حد خود است. بعد از حدود ۳۵ سالگی، استخوان‌ها شروع به ضعیف‌تر شدن می‌کنند. با افزایش سن، میزان تجزیه استخوان‌ها بیش از ساخت آن‌ها اتفاق می‌افتد و اگر این فرایند بیش از اندازه وجود داشته باشد، حاصل آن بروز پوکی استخوان است.

علائم پوکی استخوان یا استئوپروز چیست؟

پوکی استخوان یا استئوپروز در شروع تا سالها بدون هیچ علامتی است.

مهمترین علامت پوکی استخوان درد است و این درد وقتی ایجاد میشود که استخوان دچار شکستگی میگردد. البته شکستگی های ناشی از پوکی استخوان معمولا بصورت شکستگی های ریز و بدون جابجایی و خفیفی هستند که بدون وارد شدن ضربه شدیدی به اندام ایجاد میشود.

پس بیمار بدنبال یک حرکت بدنی که ممکن است قدری متفاوت از حرکات معمول وی باشد دچار شکستگی ریز و بدون جابجایی یا با جابجایی اندک در استخوان میشود.

استخوان پوک شده ضعیف است پس برای شکسته شدن نیازی به نیروی زیادی ندارد. خم شدن بر روی زمین برای بلند کردن یک وسیله یا چرخش ناگهانی کمر میتواند در یک فرد دچار استئوپوروز موجب شکستگی خفیف شود. از طرف دیگر این شکستگی ها موجب تورم یا تغییر شکل استخوان هم نمی شوند. پس تنها علامت آن درد است.

بیمار می بیند که بدنبال یک فعالیت بدنی دچار درد کمر یا لگن یا دنده شده است و هیچ علامت دیگری هم ندارد. بسیار طبیعی است که فکر کند درد مختصری است که به علت ناپرهیزی و یا سرما خوردگی و یا کهولت سن و یا هر علت دیگری که به ذهنش میرسد ایجاد شده است. اصلا باور نمیکند علت درد شکستگی است. البته این شکستگی معمولا در عرض چند هفته خودبخود خوب شده و درد بیمار هم خوب میشود.

به مروز زمان که سن بیمار بالاتر رفته و استخوان وی پوک تر میشود تعداد و تکرر این شکستگی ها بیشتر میشوند. هر بار بیمار میبیند که درچار درد کمر یا لگن یا دنده یا مچ دست شده و بعد از چند هفته خوب میشود. ممکن است به پزشک های متفاوتی هم مراجعه کند ولی ممکن است چیزی بیش از مسکن و یا چند داروی تقویتی دریافت نکند.

این تغییر ارتفاع مهره ها موجب میشوند تا بتدریج ارتفاع ستون مهره کم شده و قد فرد کوتاه شود. از طرف دیگر تغییر شکل مهره موجب میشود تا ستون فقرات انحنا پیدا کرده و گوژپشتی ایجاد شود.

روش تشخیص:

پوکی استخوان یا استئوپروز در بسیاری اوقات در یک رادیوگرافی ساده دیده میشود. در این عکس برداری، پزشک ممکن است با دیدن کم شدن خطوط داخل استخوان اسفنجی و یا دیدن نازک شدن استخوان کورتیکال به وجود پوکی استخوان شک کند.

در افراد زیر توصیه می شود که تست تراکم استخوان انجام شود:

-همه زنان یائسه زیر سن ۶۵ سال که ریسک ابتلا به پوکی استخوان را دارند

-همه زنان مسن تر از ۶۵ سال
-همه زنان یائسه که دچار شکستگی شده اند

عوامل مختلفی در ایجاد پوکی استخوان دخیل هستند که در اینجا به بعضی از مهمترین آنها اشاره می شود:

سن: خطر پوکی استخوان بعد از ۳۵ سالگی افزایش می‌یابد، به ویژه پس از یائسگی

کاهش هورمون‌های جنسی: به نظر می‌رسد که کاهش سطوح هورمون استروژن، تکثیر استخوان را با مشکل رو‌به‌رو می‌کند. در طول زندگی، تعادل هورمونی موضوع مهمی در ارتباط با ساخت استخوان‌ها در سنین رشد و خفظ استحکام استخوان‌ها در هنگام بزرگسالی است. برای مثال دوره‌های عادت ماهیانه منظم برای دختران و زنان جوان برای رسیدن به پتانیسل ژنتیکی رسیدن به حداکثر توده‌ی استخوانی مورد نیاز است. زنان دارای دوره‌های نامنظم (به استثنای زمان بارداری یا شیردهی ) باید با پزشک مشورت کنند. هر چه اقدامات سریع‌تری انجام شود، تاثیر آن روی کاهش خطر پوکی استخوان بیشتر است.

قومیت: سفیدپوستان و آسیایی‌ها بیش از دیگر افراد، به پوکی استخوان حساس هستند.

ساختار استخوان: میزان خطر در استخوان‌های بلند و یا باریک بیشتر است.

سابقه‌ی شکستگی: فردی که قبلا یک شکستگی را تجربه کرده‌است، احتمال بیشتری دارد که به‌ویژه پس از ۵۰ سالگی دچار مشکل پوکی استخوان شود.

اختلالات خوردن مانند بی‌اشتهایی عصبی یا پرخوری عصبی

مصرف بیش از حد الکل

سطوح پایین مصرف کلسیم، منیزیوم و ویتامین D در نتیجه‌ی عوامل مربوط به رژیم غذایی، مشکلات جذب و یا استفاده از برخی داروها

عوامل ژنتیکی: داشتن عضوی از خانواده که دچار شکستگی و پوکی استخوان است به معنای احتمال بیشتر ابتلا به پوکی استخوان در فرد است. اگر والدین فرد بیش از دو و نیم سانتی‌متر از قد خود را از دست بدهد یا حالت خمیده پیدا کنند، این می‌تواند نشانه‌ای از وجود استعداد ژنتیکی پوکی استخوان در آن خانواده باشد. داشتن سابقه‌ی خانوادگی شکستگی استخوان در لگن یا ستون فقرات نیز عامل دیگری است. برخی از افراد دارای گرایش ژنتیکی بالایی برای ابتلا به پوکی استخوان هستند. احتمالا چندین ژن وجود دارند که احتمال بروز این بیماری را افزایش می‌دهند. گرایش ژنتیکی برای ابتلا به پوکی استخوان از والدین به فرزندان انتقال پیدا می‌کند. بالاترین میزان تراکم استخوان توسط ژنتیک فرد تعیین می‌شود. اگر فرد دارای گرایش ژنتیکی بالایی برای ابتلا به پوکی استخوان باشد، این اوج تراکم استخوان در آن فرد ممکن است از حد میانگین پایین‌تر باشد. از طرف دیگر اگر فرد دارای والدینی با استخوان‌های محکم باشد، این عامل مهمی است که تعیین کننده‌ی شانس فرد برای داشتن استخوان‌های محکم است. البته اگر فردی دارای زمینه‌ی ژنتیکی پوکی استخوان باشد، امکان کاهش دادن خطر ابتلا یا کاهش شدت بیماری از طریق راهکارهایی وجود دارد.

 عدم فعالیت و کم تحرکی: ورزش‌هایی که با تحمل وزن همراه هستند، می‌توانند به پیشگیری از پوکی استخوان کمک کنند. این ورزش‌ها با اعمال فشار روی استخوان‌ها موجب تحریک رشد آن‌ها می‌شوند.

داروها و مشکلات سلامتی: برخی داروها یا بیماری‌ها موجب تغییراتی در سطوح هورمونی شده و برخی نیز موجب کاهش توده‌ی استخوانی می‌شوند. مثال‌هایی از بیماری‌هایی که روی سطوح هورمونی اثر می‌گذارند، پرکاری تیروئید، پرکاری پاراتیروئید و بیماری کوشینگ هستند.

بیماری‌هایی که موجب افزایش خطر ابتلا به پوکی استخوان می‌شوند، عبارتند از: سرطان، بیماری مزمن انسدادی ریه (COPD) و بیماری مزمن کلیوی، برخی از بیماری‌های خودایمنی نظیر روماتیسم مفصلی و روماتیسم ستون فقرات و کورتیکواستروئیدها شامل پردنیزون و پردنیزولون

برخی از مهم‌ترین داروها و ترکیباتی که در پوکی استخوان نقش دارند، عبارتند از:

هورمون تیروئید
داروهای ضد انعقاد خون و رقیق‌کننده خون شامل هپارین و وارفارین
مهارکننده‌های پمپ پروتون (PPIs) و دیگر ضد اسیدهایی که بر وضعیت معدنی بدن اثر می‌گذراند
برخی از داروهای ضد افسردگی
برخی از داروهای خانواده‌ی ویتامین A (رتینوئید)
ادرارآورهای تیازیدی
تیازولیدین‌دیون‌ها که برای درمان دیابت نوع دو استفاده می‌شوند زیرا موجب کاهش تشکیل استخوان می‌شوند.
برخی عوامل سرکوب کننده سیستم ایمنی مانند سیکلوسپورین
مهارکننده‌های آروماتاز و دیگر درمان‌هایی که موجب از بین رفتن هورمون‌های جنسی می‌شوند مانند آناستروزول یا آریمیدکس
برخی عوامل شیمی درمانی از جمله فمارا که برای درمان سرطان سینه استفاده می‌شود و لوپرون که برای سرطان پروستات مورد استفاده قرار می‌گیرد.

پوکی استخوان حاصل از مصرف گلوكوكورتيكوئيدها شایع‌ترین نوع پوکی استخوان در نتیجه‌ی مصرف دارو است

سیگار: بسیاری از مشکلات سلامتی ناشی از کشیدن سیگار به خوبی شناخته شده‌است. مرکز پیشگیری و کنترل بیماری گزارش کرده‌است که هزینه‌های مربوط به بیماری‌های مرتبط با سیگار در میان آمریکایی‌ها هر ساله به بیش از ۷۵ میلیارد دلار می‌رسد. سیگار کشیدن موجب بیماری‌های قلبی، سرطان ریه و مری و بیماری‌های مزمن ریه می‌شود. علاوه بر این چندین مطالعه سیگار را به عنوان یک عامل خطر در زمینه‌ی شکستگی استخوان و پوکی استخوان معرفی کرده‌اند. نقش سیگار به عنوان یک عامل خطر در ابتلا به پوکی استخوان بیش از ۲۰ سال است که مطرح شده‌است. مطالعات اخیر هم ارتباط مستقیمی بین مصرف تنباکو و کاهش تراکم استخوان نشان داده‌اند. البته تجزیه‌و‌تحلیل تاثیر کشیدن سیگار روی سلامتی استخوان پیچیده‌ است. دشوار است که مشخص شود که آیا کاهش در تراکم استخوان ناشی از خود سیگار کشیدن است یا اینکه مربوط به عوامل خطر دیگری است که بین افراد سیگاری مشترک است.

درمان پوکی استخوان

اهداف درمانی:

کاهش یا پیشگیری از پیشرفت پوکی استخوان
حفظ تراکم مناسب مواد معدنی و توده استخوان
درمان پوکی استخوان
پیشگیری از شکستگی
کاهش درد
حداکثر کردن توانایی فراد برای ادامه دادن زندگی روزمره

دارودرمانی: داروهایی که می‌توانند در جلوگیری و درمان پوکی استخوان کمک کنند عبارتند از:

بیسفوسفونات‌ها: داروهایی هستند که روند کاهش تراکم استخوان را کم می‌کنند و خطر شکستگی را کاهش می‌دهند.
آگونیست‌های استروژن (SERMS)، مثل اویستا: این‌ها می‌توانند خطر شکستگی ستون فقرات را در زنان پس از یائسگی کاهش دهند.
کالسی‌تونین: این دارو به جلوگیری از شکستگی ستون فقرات در زنان یائسه کمک می‌کند و می‌تواند در صورت شکستگی درد را کنترل کند.
هورمون پاراتیروئید (مانند فورتئو): برای افرادی که دارای خطر بالای شکستگی هستند، تجویز می‌شود. این دارو موجب تحریک تشکیل استخوان می‌شود.
مهارکننده‌های لیگاند RANKL (مانند دنوزوماب): این دارو یک داروی ایمنی است و درمان جدیدی برای پوکی استخوان محسوب می‌شود.
دیگر انواع استروژن و هورمون تراپی هم می‌توانند کمک‌کننده باشند.

پیشگیری از پوکی استخوان

 
برخی تغییرات در شیوه‌ی زندگی می‌تواند موجب کاهش خطر ابتلای به پوکی استخوان شود.

مهمترین و اولین اقدام تغییر استایل زندگی به شرح زیر می باشد:

مصرف کلسیم و ویتامین D: کلسیم برای سلامت استخوان‌ها ضروری است و مصرف مقدار کافی از کلسیم بسیار مهم است. افراد بالغ ۱۹ سال به بالا باید در هر روز هزار میلی‌گرم کلسیم مصرف کنند. زنان دارای سن بیش از ۵۱ و تمام افراد بزرگسال ۷۱ سال به بالا باید دارای مصرف ۱۲۰۰ میلی‌گرم در روز کلسیم باشند.

برخی از منابع غذایی دارای کلسیم عبارتند از:

محصولات لبنی مانند شیر، پنیر و ماست
سبزیجاتی مانند کلم بروکلی
ماهی‌های دارای استخوان‌های نرم نظیر قزل‌آلا و ماهی تن
اگر مصرف کلسیم یک فرد از طریق رژیم غذایی کافی نباشد، می تواند از مکمل‌ها استفاده کند.

ویتامین D هم در سلامت استخوان ها دارای نقش است، زیرا به بدن کمک می‌کند که کلسیم را جذب کند. منابع رژیمی شامل ماهی‌های آب شور، جگر و غذاهای غنی شده با این ویتامین هستند. با این حال بیشتر ویتامین D از غذا نمی‌آید بلکه از قرار گرفتن در معرض نور خورشید در بدن ساخته می‌شود، بنابراین توصیه می‌شود که فرد در حد اعتدال زیر نور آفتاب قرار گیرد. مصرف روزانه‌ی ۸۰۰-۶۰۰ واحد ویتامین D برای افزایش توده‌ی استخوانی برای درمان نیاز است. پیشگیری از پوکی استخوان با سطوح پایین‌تر ۴۰۰-۲۰۰ واحد در روز ممکن است. بسیاری از مولتی‌ویتامین‌ها یا مکمل‌های کلسیم نیز دارای ویتامین D هستند.

گاهی پزشکان اقدام به تجویز استروژن جهت درمان و یا پیشگیری از پوکی استخوان می نمایند که با توجه به احتمال افزایش خطر بعضی سرطان های خاص حتما بایستی زیر نظر پزشک متخصص مصرف شود.

 کاهش مصرف سیگار و الکل

انجام روزانه و مرتب ورزش

مصرف کلسیم و ویتامین دی

درصورتی که ناچار به مصرف کورتون هستید از حداقل دوز دارو در حداقل زمان ممکن استفده شود.اگرچه حداقل دوز مشخصی وجود ندارد با این وجود توصیه می شود بیمارانی که ناچار به استفاده از کورتون هستند با  انجام اقدامات زیر ریسک شکستگی استخوان را به حداقل برسانند.:

  کاهش خطرهای داخل خانه مانند سطوح لغزنده و وسایل پراکنده در کف اطاق که میتوانند به پای فرد یر کرده و موجب سقوط او شوند

 انجام مداوم ورزش

اصلاح مشکلات بینایی در صورت وجود
ماندن در خانه در روزهای برفی و بارانی یا وقتی کف خیابان ها یخ میزند
عدم مصرف داروهایی که فرد را خواب آلود کرده و قوه تمرکز او را به هم میزند